Het Geheim Verslag

In juli 1940 brengt Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart een bezoek aan het museum om kennis te nemen van de collectie. Een maand eerder is Sam van Deventer benaderd door de SS-topman en kunsthistoricus Kajetan Mühlmann die hem vertelt dat de Duitse staat 3 ‘Duitse’ 16de-eeuwse kunstwerken uit de collectie wil aankopen. Venus en Amor van Hans Baldung Grien, Venus en Amor als honingdief van Lucas Cranach de Oude en het dubbelpaneel van Barthel Bruyn de Oude moeten onder het mom van ‘Rückführung’ worden afgestaan, met het vage argument dat ze ‘voor Duitschland een zoo groote gevoelswaarde bezitten’ dat ze daar niet kunnen worden gemist. In werkelijkheid zijn ze bestemd voor de kunstverzamelingen van Hitler en Göring.

Sam en Anton besluiten te onderhandelen en zoveel mogelijk voordeel uit de overeenkomst te halen. Seyss-Inquart geeft het museum als compensatie voor de drie schilderijen 600.000 gulden. Dit bedrag wordt gestort in een fonds om nieuwe kunstwerken aan te kopen. Daarnaast wordt er ingegrepen in de financiële en bestuurlijke structuur van de Kröller-Müller Stichting en het Nationale Park de Hoge Veluwe waardoor er financiële ruimte ontstaat en de bestuurlijke positie van Sam en Anton wordt versterkt. Sam wordt benoemd tot directeur van de Kröller-Müller Stichting, het Nationale Park De Hoge Veluwe én van Rijksmuseum Kröller-Müller. De Rijkscommissaris verklaart zich zelfs bereid om in de toekomst alsnog de bouw van het 'Groote Museum' te realiseren. Hoewel dit laatste er niet van komt, geeft het aan hoe Sam en Anton gebruik weten te maken van de situatie. De onderhandelingen worden niet in het jaarverslag opgenomen, maar wel gedocumenteerd in het zogenoemde ‘Geheim verslag’.

Tussen 1940 en 1946 koopt Sam met de 6 ton bijna 20 schilderijen. De eerste aankoop is Portret van een man van Edouard Manet, De weg naar het meer van Cézanne en werk van Degas, Gauguin, Pissarro, Sluijters en Corot. Hiaten in de verzameling kunnen in zekere zin worden opgevuld. Daarnaast wordt de collectie verrijkt met tekeningen, beelden en meubels. De aankopen worden gedaan in Den Haag, Parijs en Berlijn, vaak met behulp en op advies van Kajetan Mühlmann en zijn medewerkers. Direct na de oorlog moeten twee doeken, van Pissarro en Degas, worden teruggegeven omdat ze in Berlijn en Parijs zijn aangekocht uit door de Duitsers geroofd joods bezit. Het geld wordt ook aan opdrachten besteed. John Rädecker wordt gevraagd portretbustes te maken van H.P. Bremmer en Henry van de Velde.

Ook Anton weet nog een bedrag naar zich toe te trekken uit het zes-tonfonds. Dat is hard nodig want hij is al lang niet meer de goedbedeelde miljonair. Zijn inkomsten zijn na zijn vertrek uit Müller & Co teruggelopen, maar zijn levensstijl is eigenlijk niet veranderd. Het huispersoneel van St. Hubertus bestaat nog steeds uit zeven personen, hij laat zich rondrijden in een luxe auto met chauffeur en logeert regelmatig in dure hotels in Den Haag. Om schulden terug te betalen verkoopt Kröller in juli 1941 vanuit zijn privébezit het schilderij Rozen en pioenen van Vincent van Gogh voor 25.000 gulden aan het museum. Ook een grote hoeveelheid meubels, waaronder veel van de architecten Berlage en Van de Velde, wordt op deze manier eigendom van de Staat. Het levert Anton nog eens 30.000 gulden op.