In het najaar van 2008 bereiken de gevolgen van de financiële crisis, begonnen in Amerika, ook in Nederland een hoogtepunt. Het kabinet heeft aangekondigd dat er grote bezuinigingen in de kunstsector te verwachten zijn. ‘Dit betekent dat het museum met moeite in staat is om een volwaardig en goed gepland activiteitenprogramma op deze gebieden te maken voor de komende jaren’, schrijft de anders zo optimistische Van Straaten in het jaarverslag.

In de tentoonstelling Unity wordt de collectie werken van herman de vries gepresenteerd, die in de voorgaande jaren flink is gegroeid. Op zaal zijn tekeningen, schilderkunst, grafiek, reliëfs, natuurcollages, aarduitwrijvingen, installaties, films en kunstenaarsboeken van de Nederlandse kunstenaar te zien. De nieuwste aanwinst is Mesa (1997-2008), een collage van verzamelde voorwerpen uit verschillende continenten waarvan de herkomst is gedocumenteerd in de gelijknamige catalogus.

De restauratoren werken drie maanden lang op zaal. Ditmaal is de verhuizing niet uit nood geboren, maar een educatief tentoonstellingsconcept voor de tentoonstelling To clean or not to clean. Op zaal worden 150 kunstwerken, voornamelijk sculpturen, onderzocht en geconserveerd. Het schoonmaken van de kunstwerken is in dit proces een kernprobleem. Hoe maak je beelden grondig, maar toch voorzichtig schoon? Het publiek kan van dichtbij volgen hoe de restauratoren te werk gaan en welke afwegingen zij maken.

Alle schaduwen die mij zijn opgevallen in… van Jan Dibbets wordt in het bijzijn van de kunstenaar uitgevoerd op zaal. Om de 5, 10 of 15 minuten worden de schaduwlijnen in de ruimte vastgelegd met tape. Zo kan ‘het verstrijken van tijd’ visueel worden ervaren. Van Straaten schrijft in zijn column op de website dat de eerste uitvoering van dit werk, in 1969, enorme indruk op hem maakte. Hij besloot zijn droom om archeoloog te worden vaarwel te zeggen en voor de moderne kunst te kiezen. ‘Ik realiseerde me dat de kunst van mijn eigen tijd mij met avontuurlijker en romantischer problemen confronteerde dan de oudheid.’

Dit jaar krijgen de Zwoele Zomeravonden een nieuwe formule: niet vier avonden, maar twee avonden en twee middagen vindt het multidisciplinaire programma in de beeldentuin plaats. Voor het eerst presenteert het museum ook twee ‘Zwoele Zomergasten’. Geluidskunstenaars Nathalie Bruys en Geert Jonkers zijn de hele zomer met een kunstwerk te gast in de beeldentuin.

Het museum neemt deel aan ‘Obsolute equipment’, een onderzoeksproject naar het beheren en conserveren van audiovisuele kunst. Door snelle technologische ontwikkelingen wordt veel afspeel- en weergaveapparatuur onbruikbaar, waardoor de kunstwerken niet meer getoond kunnen worden. Samen met het Stedelijk Museum Amsterdam, Van Abbemuseum Eindhoven, Instituut Collectie Nederland, Stedelijk Museum voor Actuele Kunst in Gent en het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen wordt onderzocht hoe zulke kunstwerken behouden kunnen blijven. Dit gebeurt aan de hand van 2 werken uit de collectie van het Kröller-Müller Museum: Straggling van Christiaan Bastiaans en Selections from 'The survival series' van Jenny Holzer.

Van Straaten heeft er vanaf het begin in zijn verzamelbeleid voor gekozen ‘om het ruime begrip “utopie” tot de belangrijkste leidraad te maken’. Vanuit dit streven kunnen volgens Van Straaten vrijwel alle werken uit de verzameling met elkaar verbonden worden. De collectie bevat al heel wat werken waarin en waarmee kunstenaars uitdrukking hebben gegeven aan hun poging tot een nieuwe, ideale wereld. Dat geldt met name voor het werk van De Stijl, aldus Van Straaten. Hij wil dit deel van de collectie een extra accent geven door ook ‘hedendaagse utopisten’ te verzamelen. Hij ziet dit streven bijvoorbeeld ook terug in de werken van Jenny Holzer en Matt Mullican, zijn werk levert ‘een blauwdruk voor een imaginaire wereld met eigen regels en wetten’. De ‘autonome systemen’ die Joep van Lieshout bouwt tonen juist de keerzijde.

Van Straaten volgt al jaren de ontwikkeling van de Nederlandse kunstenares Jos Kruit, maar kocht nog niet eerder een werk van haar. Op advies van Christiaan Bastiaans verwerft hij 2 sculpturen. Volgens hem zorgt deze aankoop voor ‘een ongekend, nieuw aspect in de verzameling’.

Stanley Brouwn, Ger van Elk, Loes van der Horst en herman de vries schenken dit jaar werk van eigen hand. Renilde Hammacher-van den Brande schenkt Reliëf nr. 8a-1967 van de Poolse constructivist Henryk Stazewski. De grootste schenker, verzamelaar Martin Visser, overlijdt op 23 oktober. Van Straaten schrijft in zijn column op de website een hommage aan deze vriend en weldoener van het museum en aan alle andere schenkers. ‘Het museum kan niet bestaan zonder de gulheid van mensen en organisaties’.

Vanaf 30 oktober is in het museum een solotentoonstelling van de Nederlandse kunstenaar Christiaan Bastiaans te zien. Club Mama Gemütlich geeft niet alleen een overzicht van zijn werk van de afgelopen twintig jaar, maar kan ook gezien worden als een totaalkunstwerk. Het videowerk Club Mama Gemütlich wordt aangekocht.

Uit het voormalige bezit van Nelly van Doesburg – echtgenote van Theo van Doesburg – wordt Tête de femme van Constantin Brancusi verworven. Deze tekening maakt volgens Van Straaten ‘een statement in beeldende vorm over hoe de kosmos in elkaar steekt’, een utopisch streven waarnaar Brancusi, maar bijvoorbeeld ook Mondriaan, naar op zoek was.

La pièce, een conceptueel werk dat Ger van Elk voor Sonsbeek buiten de perken maakte, wordt aangekocht. Voor het museum is het werk van belang ‘omdat het een zwaartepunt heeft opgebouwd rond de cruciale ontwikkelingen in de beeldende kunst van de jaren ’60 en ’70’. Van Straaten ziet het werk als een poging van Van Elk in het vinden van volmaaktheid. Dat blijft volgens Van Straaten ‘een van de mooiste opgaven die beeldend kunstenaars zich hebben gesteld’.

De nieuw aangetreden regering voert de aangekondigde bezuinig op het cultuurbudget in. Musea worden structureel gekort met ongeveer 10%. Het Kröller-Müller Museum moet voor de komende drie jaar ruim 1,5 miljoen euro extra inkomsten genereren om op het huidige niveau te blijven functioneren. Van Straaten vindt het ‘zorgelijk’ dat na de verzelfstandiging ‘de Staat, als eigenaar van de museumgebouwen en van het belangrijkste deel van de collectie, steeds minder financiële verantwoordelijkheid daarvoor wil dragen’. Toch houdt hij ‘een rotsvast vertrouwen in de waarde en maatschappelijke betekenis van Kröller-Müller’.

Naar aanleiding van de bezuinigingen worden er meer tijdelijke bruiklenen aan musea in het buitenland verstrekt. Zo is een groot deel van de Van Goghcollectie, samen met die van het Van Gogh Museum in Amsterdam, te zien op succesvolle en drukbezochte tentoonstellingen in Londen, Taipei, Tokyo, Fukuoka en Nagoya.

Onder de naam Expose wordt een nieuw, interactief tentoonstellingsconcept geïntroduceerd. Bezoekers kunnen via de website stemmen op hun favoriete werk uit de collectie. In de eerste editie, Expose – De allermooiste werken op papier, kunnen zij een tekeningen-top 3 kiezen en aangeven waarom deze werken niet mogen ontbreken. In de tentoonstelling worden de 50 populairste werken en een selectie uit de meest verrassende reacties gepresenteerd. Het concept is een succes en later het jaar vindt al de tweede editie plaats, Expose – Mijn Mooiste Landschap, speciaal voor kinderen.

Joost van den Toorn verzamelt al ruim tien jaar ‘Outsider Art’, werken van kunstenaars die in een psychiatrische instelling, een daklozenpension of op straat verblijven. Ook van Gogh werd lang gezien als outsider. In het prentenkabinet wordt deze collectie getoond, samen met bronzen en keramieken beelden van Van den Toorn zelf. Van Straaten verwerft twee recente werken van Van den Toorn, die op zijn beurt drie vroege sculpturen aan het museum schenkt.

Het 75-jarig bestaan van het Nationale Park De Hoge Veluwe is aanleiding voor een tentoonstelling over het Park en haar monumenten. In Het scheppen van een blijvend monument wordt met historische foto’s, brieven, maquettes en werktekeningen de ontstaansgeschiedenis geschetst van het landgoed, Jachthuis Sint Hubertus, het monument van Christiaan de Wet, maar ook het droomproject van Helene Kröller-Müller: het niet gerealiseerde ‘Groote Museum’.

Twee Heugemer pony’s van Tom Claassen wordt aangekocht om de ingang naar de beeldentuin vanuit het park te markeren.

De serie The Paintings (with Us in the Nature) van Gilbert & George bestaat uit 6 triptieken waarop de kunstenaars zichzelf in typisch Engelse landschappen hebben afgebeeld. Het zijn de enige geschilderde werken van het Britse kunstenaarsduo. Van Straaten kent het werk en informeert bij de kunstenaars of het werk misschien beschikbaar is voor aankoop. Na een uitgebreid kennismakingsproces reageert het duo enthousiast. Het werk wordt gerestaureerd en in het museum tentoongesteld.

Wanneer de tentoonstelling op 9 juli opent, zien Gilbert & George hun werk voor het eerst na 25 jaar terug. Ze zijn ontroerd door de hernieuwde kennismaking en verklaren dat ‘het nergens anders zo mooi past als in het Kröller-Müller Museum’. De grote beeldenzaal heeft hun voorkeur omdat het raam als een zevende triptiek functioneert.

Het lukt Van Straaten om binnen een half jaar zeven fondsen bereid te vinden de aankoop financieel te ondersteunen. ‘Als er sprake is van utopieën, denkt men in de context van het Kröller-Müller Museum natuurlijk meteen aan het paradijs’, aldus Van Straaten, ‘daarom zijn The Paintings van Gilbert & George hier zo goed op hun plaats.’

De Zwoele Zomeravonden bestaan vijf jaar. Drie avonden lang kunnen bezoekers genieten van een feestelijk, multidisciplinair programma. Elke avond heeft een eigen thema. Speciaal voor deze lustrumeditie organiseert het museum ook een ‘Zwoele Kindermiddag’ met kindervoorstellingen zodat ook gezinnen op deze manier het museum kunnen te ontdekken. Beeldend theatermaker Judith Nab en audiomachinist Geert Jonkers zijn te gast als ‘Zwoele Zomergasten’.

‘Het onderhoud van het Rietveldpaviljoen is van meet af aan een dagelijks terugkerende zorg geweest’, schrijft Van Straaten. In 2010 moet worden geconstateerd ‘dat het op was’. Het paviljoen wordt gedemonteerd en volgens het oorspronkelijke ontwerp herbouwd. Waar mogelijk worden onderdelen van het vorige paviljoen hergebruikt. Half september is het wereldberoemde paviljoen weer in oude glorie hersteld en verzekerd van voortbestaan.

Ter gelegenheid van het verschijnen van de wetenschappelijke biografie over Helene Kröller-Müller De eeuwigheid verzameld door Eva Rovers, wordt de tentoonstelling De mannen van Helene – Het leven, de liefde, de kunst en het bouwen georganiseerd. In vier zalen wordt het leven van Helene getoond aan de hand van de mannen die daarin een belangrijke rol hebben gespeeld. Naast schilderijen zijn er persoonlijke bezittingen en foto’s uit haar nalatenschap te zien. De tentoonstelling geeft ‘een intieme en persoonlijke kijk op de vrouw die met haar collectie de basis heeft gelegd voor een van de eerste musea voor moderne kunst in Nederland’, aldus gastconservator Rovers.

Tijdens de opening op 18 november wordt het eerste exemplaar van de biografie overhandigd aan Helenes kleindochters. Vanwege het grote succes verschijnt al snel een tweede druk van De eeuwigheid verzameld.

Grondslag van de kunstenaars van De Stijl is het principe van weloverwogen vernietiging om tot vernieuwing te komen. Dit beginsel is volgens Van Straaten ook terug te vinden in het werk van Cai Guo-Qiang, die de destructieve kracht van buskruit gebruikt als middel om vanuit nieuwe energie te kunnen scheppen. Ondanks de bezuinigingen kan zijn indrukwekkende installatie Inopportune: Stage Two worden verworven. Dit werk is een aanklacht tegen wat de mens aanricht, het geeft impliciet een podium aan de schaduwzijde van heroïek ‘waarin het gevecht tussen goed en kwaad woedt’. ‘Helaas loopt het daar meestal op uit als we over utopieën praten…’ aldus Van Straaten.

Om de geslaagde fondsenwerving voor de aankoop van The Paintings (with Us in the Nature) van Gilbert & George te vieren, trakteert het museum bezoekers op een eenmalige actie. Op zondag 9 januari is het museum gratis te bezoeken en worden er rondleidingen gegeven door de directeur.

Christiaan Bastiaans, Christo, Cornelius Rogge, Joost van den Toorn en Jan Dibbets schenken werk aan het museum. Dibbets wil context geven aan Constructie 2 grasrollen uit 1967 dat in 2009 is aangekocht door het museum. Hij schenkt vier werken uit dezelfde periode: schetsen of studies voor niet gerealiseerde ‘sculpturen’, die in het landschap aangelegd moeten worden door bijvoorbeeld, te ploegen, te harken of te graven.

In twee projectzalen van het museum is een presentatie te zien over de conservering en restauratie van het Tentenproject van Cornelius Rogge. Omdat het werk bestaat uit tentdoek en touwen, is het uiterlijk van het werk door langdurige opstelling in de buitenlucht sterk veranderd. De invloed van de natuur, is voor Rogge een wezenlijk onderdeel van het werk, mossen en algen mogen zich over het canvas verspreiden. Maar hij vindt het wel belangrijk dat er geen gaten in het doek vallen ‘dan zou de duisternis uit de tenten ontsnappen’. De restauratoren gaan op zoek naar manieren om het werk voor de eeuwigheid te behouden, zonder de betekenis te beïnvloedden.

Het onderzoek is mogelijk gemaakt door de Stichting Van Eelen-Weeber. Op basis van de uitkomsten worden nieuwe conserveringsmaatregelen ontwikkeld waarmee ‘de integriteit van het kunstwerk, zowel het idee als de materiële verschijningsvorm, zo goed mogelijk bewaard kan blijven voor toekomstige generaties’.

Vanaf het vroege voorjaar wordt het museum vier maanden lang overgenomen door Jan Fabre en zijn team. Zijn beelden staan overal: in de Quistvleugel, tussen de vaste collectie in de Van de Veldevleugel, in de beeldentuin en zelfs op het dak. Fabre maakt in deze tentoonstelling de bezoekers deelgenoot van zijn fascinaties: de tuin (hortus) en het lichaam (corpus). Daarin spelen het insect, de mens, de engel en de kleur blauw een belangrijke rol.

De Zwoele Zomer staat dit jaar in het teken van het 50-jarig bestaan van de beeldentuin. Er wordt vastgehouden aan het vertrouwde concept met twee Zwoele Zomeravonden vol theater, dans, literatuur en kunst en een Zwoele Kindermiddag met een speciaal programma voor kinderen. Voor het eerst presenteert het museum een ‘artist in residence’: TAMTAM Objectentheater ontwikkelt een voorstelling die de hele maand juli in het museum te zien is.

Met steun van de Stichting Van Eelen-Weeber verwerft het museum Replacement piece, een vroeg werk van Ger van Elk. Het werk bestaat eruit dat een vierkante meter van het betonnen toegangspad wordt vervangen door een foto van precies dat verwijderde stuk grondoppervlak. De foto is op een roestvrijstalen frame gemonteerd en voorzien van antislipfolie. Voor de argeloze bezoeker kan het werk het karakter van een ‘bedriegertje’ hebben, aldus Van Straaten. De aankoop is tot stand gekomen met steun van de Stichting Van Eelen-Weeber.

Van de Japanse kunstenaar Shoichi Ida, die in 2006 overleed, is een groep werken verworven waaronder de serie Penetration/Evaporation uit 2002. Van Katarzyna Kobro is het werk Vrouwelijk naakt uit 1948 verworven en van Mario García Torres het recente werk I always thought Anselmo’s Invisible (1971) should be installed against a window.

In de tentoonstelling Windflower, Perceptions of Nature tonen twaalf kunstenaars hun visie op de natuur. Lothar Baumgarten, Cai Guo-Qiang, Mark Dion, Peter Doig, Mario García Torres, Kimsooja, Tetsumi Kudo, Charly Nijensohn, Yoko Ono, Marco Pando Quevedo, Willem de Rooij en Liang Shaoji geven in sculpturen, installaties, videopresentaties, tekeningen of schilderijen kritisch commentaar over de toekomst van de natuur en de duurzaamheid van de aarde. Rondom de tentoonstelling organiseert het museum activiteiten die aansluiten bij het thema van de tentoonstelling, zoals een lezing over het ecokathedrale denken van Louis Le Roy, een workshop strobouw en een wandeling met de boswachter van Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

In december 2011 wordt bekendgemaakt dat Van Straaten op 1 april 2012 aftreedt en dat Lisette Pelsers de nieuwe directeur van het Kröller-Müller Museum wordt.

Het tentoonstellingsprogramma staat in 2012 grotendeels in het teken van het afscheid van Van Straaten. Hij sluit af met de tentoonstelling Verlangen naar volmaaktheid, waarin hij een overzicht geeft van 21 jaar verzamelen tijdens zijn directoraat. ‘Ik heb het verlangen naar volmaaktheid dat de kunstenaar in een kunstwerk wil uitdrukken als leidmotief genomen voor het toelichten van het aankoopbeleid tijdens mijn directoraat. Het is mij nooit gegaan om ‘het volmaakte kunstwerk’, maar om de pogingen van kunstenaars om op beeldende wijze een antwoord te formuleren op fundamentele bestaansvragen. Ik heb daarbij willen aansluiten bij wat ‘Kröller-Müller’ al was en geen verschil willen maken tussen de beeldentuin en het museum, tussen binnen en buiten.’